να σαν εκείνον που θα ζη σ΄ άλλα τα καλοκαίρια”
της Ουρανίας Πανταζίδου
Ο Δεκέμβριος ο πρώτος μήνας του χειμώνα μας φέρνει τα Χριστούγεννα.
Οι Πόντιοι τον Δεκέμβριο τον αποκαλούσαν και Χριστιανάρτς από τη γέννηση του Χριστού. Με μεγάλη δε χαρά ετοιμάζονταν για να υποδεχτούν τη γέννηση του Θεανθρώπου. Οι καλαντιστές έφερναν το χαρμόσυνο μήνυμα:
“Χριστός γεννέθεν, χαράν σον κόσμον,
χα, καλή ώρα, καλή σ’ ημέρα, χα, καλόν παιδίν οψέ γεννέθεν.
Οψέ γεννέθεν κι ουρανοστάθεν,
τον εγέννεσεν η Πανα’ία, τον ανέστεσεν Άη-Παρθένος...” κλπ.
Την περίοδο από την ημέρα των Χριστουγέννων έως τα Φώτα την ονόμαζαν και Δωδεκαήμερο. Και οι Έλληνες του Πόντου εκείνες τις μέρες τις περνούσαν με κάλαντα και άλλα πατροπαράδοτα έθιμα (www.alexpolisonline.com/2018/12/blog-post_303.html).
Ένα πολύ αγαπητό έθιμο στον Πόντο, συνδεδεμένο με το Δωδεκαήμερο και ιδιαίτερα με την Πρωτοχρονιά ήταν οι Μωµόγεροι (λαϊκό δρώμενο), το οποίο αναβιώνουν και σήμερα οι ποντιακοί σύλλογοι.
Ο Πόντιος λόγιος και καθηγητής στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, Δημοσθένης Οικονομίδης, στο Ημερολόγιο της Μεγάλης Ελλάδος του 1937 γράφει για το έθιμο των Μωμόγερων: «Πρόκειται για αγροτική γιορτή που οι ρίζες του φτάνουν έως την αρχαιότητα. Συμβολίζει τη φύση που βρίσκεται σε νάρκη κατά τη διάρκεια του χειμώνα αλλά και την αναγέννησή της την άνοιξη. Έχει σκωπτικό, σατυρικό χαρακτήρα και διακωμωδούνται και σατυρίζονται πρόσωπα και ήθη της κοινωνίας. Είναι παραπλήσιο των Καλόγερων της Βιζύης».
Αναζήτησα πληροφορίες για το πως έχουν διασώσει το έθιμο των Μωμόγερων οι δυο δικοί μας λαογράφοι, που έζησαν στην Αλεξανδρούπολη, ο Γεώργιος Κανδηλάπτης - Κάνις και ο Δημήτριος Παπαδόπουλος (Σταυριώτης) και οι δύο τιμηθέντες από την Ακαδημία Αθηνών για το πλούσιο λαογραφικό έργο τους.
Σύμφωνα με τον Δ. Παπαδόπουλο (Σταυριώτη), στον Πόντο όταν αναφέρονταν στους Μωμό(γ)ερους εννοούσαν κυρίως τον μεταμφιεσμένο ο οποίος έφερε και προσωπίδα (μάσκα). Η συγκρότηση και οι απαραίτητες πρόβες των Μωμόγερων ξεκινούσαν την επομένη της γιορτής των Χριστουγέννων και κρατούσαν έως το πρωί της Πρωτοχρονιάς. Τότε ξεκινούσε η αναβίωση του εθίμου με το θίασο να δίνει παράσταση στο δρόμο έξω από κάθε σπίτι, φτάνοντας έτσι έως τη γιορτή των Φώτων. Το περιεχόμενο της κωμωδίας είχε σχέση με τη μαύρη τυραννία των ντερεμπέηδων (τιμαριούχοι), τους οποίους έβρισκαν την ευκαιρία να καυτηριάζουν για την ανηθικότητα και τη βάναυση συμπεριφορά τους και σατύριζαν την απονομή δικαιοσύνης από μέρους τους.
 |
| Αναβίωση των Μωμόγερων από τον Μορφωτικό Σύλλογο Ποντίων Ν. Έβρου "Αλέξιος Κομνηνός" (Χριστούγεννα 2009) |
Οι συμμετέχοντες στο δρώμενο των Μωμόγερων ήταν μεταμφιεσμένοι. Ο θίασος αποτελούνταν συνήθως από δέκα μέλη. Όμως μπορούσαν κάποιες φορές να προστεθούν και 1-2 επιπλέον άτομα για να συλλέξουν τα φιλοδωρήματα από τους θεατές. Τα μέλη του θιάσου ήταν:
- Ο αλογάς (ατλής) ή ντερέμπεης, εμφανιζόταν έφιππος.
- Ο Κιζίρ (ο κλητήρας του χωριού) ο μωμόγερος.
- Ο κυρ Σεϊτάν(= διάβολος).
- Ο μικρός διάβολος.
- Ο Καδής (= δικαστής).
- Ο Δίκολον, αδελφός του Κιζίρ, ο φτωχός.
- Ο Ζαπτιάς (= χωροφύλακας).
- Η νύφη (σύζυγος του Κιζίρ). Επρόκειτο για άνδρα ντυμένος νύφη.
- Ο γιατρός.
- Ο οργανοπαίκτης.
Και ο Γεώργιος Κανδηλάπτης (Κάνις) γράφει πως το έθιμο ανάγεται στους προχριστιανικούς χρόνους. Τη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων και κυρίως της Πρωτοχρονιάς τα παιδιά, βαστώντας φανούς στα χέρια πήγαιναν σε σπίτια κι έψαλλαν τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα «Αρχή κάλαντα κι αρχή του χρόνου, πάντα κάλαντα, πάντα του χρόνου...» ενώ οι νέοι και οι άνδρες μεταμφιεσμένοι και με προσωπίδες επισκέπτονταν συγγενικά ή φιλικά σπίτια και με τους σκωπτικούς διαλόγους, τη συνοδεία μουσικών οργάνων και το χορό τους δημιουργούσαν κλίμα ευφορίας.
 |
| Αναβίωση των Μωμόγερων από τον Μορφωτικό Σύλλογο Ποντίων Ν. Έβρου "Αλέξιος Κομνηνός" (Χριστούγεννα 2009) |
Βέβαια ο Γ. Κανδηλάπτης γράφει ότι το έθιμο αυτό διαρκούσε έως την Καθαρά Δευτέρα, γι΄ αυτό και το ονομάζει ιδιόρρυθμον καρνάβαλον. Επίσης ο Κανδηλάπτης παρουσιάζει και μια εκδοχή της υπόθεσης, που έχει να κάνει με την απαγωγή της θυγατέρας ενός τουρκομάνου ηγεμόνα από τον Ουζεΐν Αλή. Τον ίδιο ήρωα οι Τούρκοι τον αποκαλούσαν Κιόρογλου, οι Αρμένοι Ταγκώρ ενώ οι Έλληνες Ακρίτα. Στην καταγραφή του παρατηρούνται κάποιες μικροδιαφορές ως προς τη σύνθεση του θιάσου από αυτήν που παρουσιάζεται από τον Δ. Παπαδόπουλο (Ποντιακή Εστία, έτος 1953 τεύχος 36). Αυτό εξηγείται καθώς υπάρχουν περίπου 50 παραλλαγές του εθίμου.
 |
| Αναβίωση των Μωμόγερων στην Κομοτηνή από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ποντίων Θρυλορίου «Η Κερασούντα και το Γαρς» (Ιανουάριος 2020) www.xronos.gr |
Σε μια άλλη εκδοχή οι συμμετέχοντες φορούν φουστανέλα και περικεφαλαία, όπως καταγράφεται από το Ελληνικό Σωματείο Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς. Σύμφωνα με το σωματείο ο Μώμος ήταν ο θεός του γέλιου και της σάτιρας, προσωποποίηση της μομφής και της κατηγορίας ενώ οι Μωμό΄εροι ήταν οι ιερείς του Μώμου, οι ακόλουθοί του στη μεγάλη γιορτή που τελείται κάθε χρόνο την ίδια πάντα χρονική περίοδο, από 25 Δεκεμβρίου έως 6 Ιανουαρίου (Δωδεκαήμερο ή Καλαντόφωτα).
 |
| www.momoyeroi.gr |
Η εκδοχή αυτή είναι του χωριού Λιβερά της ορεινής Τραπεζούντας. Υπάρχουν και γραπτές μαρτυρίες της πρώτης προσφυγικής γενιάς για την τέλεση του δρωμένου στη Λιβερά. Η Λιβερά και η ευρύτερη περιοχή της ορεινής Τραπεζούντας (Ματσούκα) είχε πολλά προνόμια λόγω των τριών μεγαλύτερων μοναστηριών του Πόντου, που βρίσκονται στην περιοχή. Στην Ελλάδα το έθιμο πραγματοποιείται από το 1924-1925 (www.momoyeroi.gr/default.aspx?catid=15).
Όπως γράφει και η κ. Μαρία Κόλλια στη διατριβή της με τίτλο "Ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των Ποντίων", το έθιμο των Μωμόγερων με τις φουστανέλες αναβιώνει σε οκτώ χωριά της Κοζάνης από απόγονους Ποντίων προσφύγων. Είναι έθιμο του Δωδεκαημέρου από την ορεινή Τραπεζούντα της περιοχής Ματσούκα. Το 2016 το έθιμο εντάχτηκε στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco.
 |
| Αναβίωση των Μωμόγερων στην Κοζάνη http://ayla.culture.gr |
Για το έθιμο των Μωμόγερων και τις παραλλαγές του έχουν γράψει πολλοί λαογράφοι / ιστορικοί, Έλληνες και ξένοι (όπως ο Πούχνερ, "Το παραδοσιακό λαϊκό θέατρο του Πόντου στον εθνολογικό συσχετισμό", Αρχείον Πόντου τ.38).
Οι Μωμόγεροι, είτε με προβιές είτε με φουστανέλες έχουν ως κοινό την αρπαγή της νύφης, που συμβολίζει την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα.
Επιπλέον φωτογραφίες από την αναβίωση των Μωμόγερων, από τον Μορφωτικό Σύλλογο Ποντίων Ν. Έβρου "Αλέξιος Κομνηνός", στους Χριστουγεννιάτικους δρόμους αλλά και στη σκηνή του θεάτρου:
Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
Πηγές:
- Γ. Κανδηλάπτης (Κάνις), περιοδικό Ποντιακή Εστία 1952, τεύχος 36.
- Δ. Παπαδόπουλςο (Σταυριώτης), περιοδικό Ποντιακή Εστία 1953, τεύχη 38-39.
- Δ. Παπαδόπουλος (Σταυριώτης), περιοδικό Ποντιακά Φύλλα 1937.
- Ελληνικό Σωματείο Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς (www.momoyeroi.gr/default.aspx?catid=15).
- Μαρία Κόλλια, Διπλωματική εργασία "Ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των Ποντίων" (apothesis.eap.gr/bitstream/repo/48093/1/133701_KOLLIA_MARIA.pdf).
- Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Ελλάδας "Μωμοέρια, ένα έθιμο του Δωδεκαημέρου" (ayla.culture.gr).
Πηγή
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου