Ο δάσκαλος της καρδιάς μου... Φιλολογικό μνημόσυνο για τον Γεώργιο Κανδηλάπτη

της Ουρανίας Πανταζίδου

Ξεφυλλίζοντας παλιά τεύχη του περιοδικού Ο ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗΣ, βρήκα ένα αφιέρωμα για τον αείμνηστο Γεώργιο Κανδηλάπτη. Συντάκτης του ο καθηγητής από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Μανωλίκας. Η αρχή του αφιερώματος μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, καθώς ο καθηγητής γράφει για τον Κανδηλάπτη το πόσο σημαντική προσωπικότητα των Ελληνικών γραμμάτων ήταν και παρομοιάζει τη γραφή του με αυτήν του Παπαδιαμάντη:

«Τον θυμάμαι προς τα τέλη της δεκαετίας του '60, γέροντα πλέον, κοντά ενενηντάχρονο, να κάθεται στο μπαλκόνι του σπιτιού του στην οδό Αδριανουπόλεως στην Αλεξανδρούπολη, πότε μόνος και σύννους και πότε να συνομιλεί με τη σύζυγό του στην ποντιακή διάλεκτο. Γνώριζα ότι ήταν ο Κανδηλάπτης, ένας παλαιός δάσκαλος αλλά δε γνώριζα τότε το πόσο σημαντική προσωπικότητα των Ελληνικών γραμμάτων ήταν.

Αυτό το έμαθα πριν μερικά χρόνια, όταν με βιβλιοθηκονόμους του ΑΠΘ αναλάβαμε την ψηφιοποίηση των βιβλίων της βιβλιοθήκης του Φροντιστηρίου της Αργυρούπολης του Πόντου, που φυλάσσονται στην Εύξεινο Λέσχη της Νάουσας. Εκεί άκουσα κατ’ επανάληψη να γίνεται αναφορά στο συγγραφικό έργο του Κανδηλάπτη· μάλιστα κάποια χειρόγραφά του περιλαμβάνονταν στα προς ψηφιοποίηση τεκμήρια της βιβλιοθήκης.

Ακόμη γινόταν αναφορά και στην τεράστια συνεισφορά του Κανδηλάπτη στη διάσωση και μεταφορά στην Ελλάδα των βιβλίων της βιβλιοθήκης του Φροντιστηρίου καθώς και άλλων εκκλησιαστικών και λαογραφικών κειμηλίων. Όλα αυτά με οδήγησαν στην αναζήτηση περισσότερων στοιχείων για τη ζωή και τη δράση του Κανδηλάπτη. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η καθαρεύουσα, σχεδόν ίδια με αυτήν του Παπαδιαμάντη με τον οποίο άλλωστε ταιριάζει και στο ύφος της γραφής». (Τεύχος 48, σελ. 34).

Διαβάζοντας το αφιέρωμα για τον Γεώργιο Κανδηλάπτη αναρωτήθηκα πόσοι άραγε γνωρίζουν τη μεγάλη προσφορά του αείμνηστου δάσκαλου και τη σημασία της για το έθνος μας. Δυστυχώς οι περισσότεροι ακόμη και εδώ στην πόλη της Αλεξανδρούπολης, όπου έζησε από τον Αύγουστο του 1924 έως το Μάιο του 1971, μάλλον τον γνωρίζουν απλά ως έναν ακόμη δάσκαλο, από τους πολλούς που πέρασαν από αυτήν την πόλη.

Το έργο του - σε εθνικό επίπεδο ακόμη και σήμερα ελάχιστοι το γνωρίζουν. Ίσως να φταίει ότι το έργο του αφορούσε μιαν άλλη Ελλάδα, πολύ μακρινή... Ίσως πάλι να έφταιγε το ότι βρισκόταν απομονωμένος στον ακριτικό Έβρο, χωρίς πρόσβαση στα μεγάλα αστικά κέντρα (βλέπετε τότε δεν υπήρχε και το διαδίκτυο).

Με την ευκαιρία του άρθρου του καθηγητή σκέφθηκα να κάνω ένα φιλολογικό μνημόσυνο στο δάσκαλο της καρδιάς μου.

Η πρώτη γνωριμία μαζί του έγινε το 2011 στη Σύρο, όταν τον έκανα ήρωα ενός παραμυθιού. Έμπνευσή μου τότε στάθηκε το βιβλίο της Μαρίας Βεργέτη «Η Ζωή μου, ήτοι Αυτοβιογραφία του εξ Αργυρουπόλεως του Πόντου Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτου - Κάνεως», απ΄ όπου είχα αντλήσει πληροφορίες για τη ζωή του. (www.syrostoday.gr/News/4794-Eva-paramu8i--H-suv8nkn-tns-Lwzavns.aspx).

Πολύ αργότερα, το 2017 δημοσίευσα και πάλι εκείνο το παραμύθι αναζητώντας τις ρίζες μου, εδώ πλέον στη γενέτειρά μου τη Νέα Χηλή Αλεξανδρούπολης. Ρουφούσα στην κυριολεξία κάθε σελίδα από την αυτοβιογραφία του, προσπαθώντας μέσα από τις αφηγήσεις του να ακολουθήσω τα βήματα του δικού μου παππού.

Από την Αργυρούπολη ο Κανδηλάπτης, από την ηρωική Σάντα ο δικός μου παππούς, κοινή μοίρα τους έφερε πρόσφυγες στα Πάταρα του Έβρου (www.alexpolisonline.com/2017/12/blog-post_31.html).

Το Φεβρουάριο του 2018 καταφέραμε οι απόγονοι εκείνων των Παταριανών, που κατοικούν στη Νέα Χηλή να του κάνουμε το μνημόσυνο μαζί με τον ήρωα γιο του Θεόδωρο, ο οποίος έπεσε υπέρ πατρίδος στο αλβανικό μέτωπο. Μέσα από εκείνους τιμήσαμε και όλους τους δικούς μας ανθρώπους, που ξεριζώθηκαν από τον Πόντο και ήρθαν και ρίζωσαν στα Πάταρα και εν συνεχεία στη Νέα Χηλή. Η μοίρα το θέλησε, στα δύσκολα χρόνια της βουλγαρικής κατοχής και του εμφυλίου να αναγκαστούν και πάλι να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, σε αναζήτηση νέας πατρίδας. Ο Κανδηλάπτης στην Καλλιθέα, κάποιες λίγες οικογένειες Παταριανών εδώ στη Νέα Χηλή (www.alexpolisonline.com/2018/02/blog-post_43.html).

Το Μάιο του 2018 και πάλι εδώ στην Αλεξανδρούπολη μέσα από ένα θεατρικό δρώμενο που έγραψα και ανεβάσαμε, τιμήσαμε τον Γεώργιο Κανδηλάπτη για τη μεγάλη του εθνική προσφορά, όλοι οι ποντιακοί σύλλογοι της Αλεξανδρούπολης (radiomax.gr/h-19η-μαΐου-ημέρα-μνήμης-της-γενοκτονί).

Ο Παπαδιαμάντης των Ποντίων όπως χαρακτήρισαν τον Κανδηλάπτη, υπήρξε δάσκαλος, δημοσιογράφος, ερευνητής, συγγραφέας. Ο ξεριζωμός από την αγαπημένη γη του Πόντου, την Αργυρούπολη θα τον φέρει στην Ελλάδα και ανήμερα της Παναγίας (15 Αυγούστου 1924) θα έρθει πρόσφυγας στην Αλεξανδρούπολη. Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους θα μετατεθεί ως δάσκαλος στο χωριό Πάταρα, κοντά στην Αισύμη. Και εκεί συνεχίζει να γράφει, όπως και αργότερα στην Αλεξανδρούπολη, ασταμάτητα, έως το τέλος της ζωής του, σε σημείο που η αγαπημένη σύντροφος της ζωής του Αγγελική να αναγκαστεί να του πει «Γιώργο κανείτε, πολλά έγραψες», δηλαδή αρκετά, φθάνει...

Αυτός όμως συνεχίζει να γράφει γιατί όπως χαρακτηριστικά έλεγε «...εάν ο Θουκυδίδης και ο Ηρόδοτος δεν έγραφαν τα αθάνατα αυτών συγγράμματα, πολλά ολίγα θα εγνωρίζαμεν περί Ελλάδος, ούτω και περί Πόντου έπρεπε να γράφωσι πολλά, πριν ή γνωρίζουσα αυτόν γενεά κατέλθη εις τον τάφον».

Με πολύ μεγάλη χαρά πριν από καιρό πληροφορήθηκα ότι το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (ΔΠΘ) - Παιδαγωγικό τμήμα, τον Απρίλιο του 2005 διοργάνωσε ημερίδα με θέμα «Προσωπικότητες της Παιδείας στο χώρο της Θράκης», κάνοντας εκτενή αναφορά στο έργο και την προσωπικότητα του Κανδηλάπτη.

Τα πρακτικά εκείνης της ημερίδας εκδόθηκαν από τον εκδοτικό οίκο των αδελφών Κυριακίδη.

Στα πρακτικά περιγράφεται και ο παράτολμος τρόπος (με κίνδυνο της ζωής του) με τον οποίο διέσωσε τα οστά του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού Δ' και τα οποία έφερε στην Ελλάδα. (Τα οστά σήμερα φυλάσσονται στην Παναγία Σουμελά στο Βέρμιο). Εδώ τα πρακτικά της ημερίδας.

Πολύ πλούσιο το έργο του το οποίο ξεπερνά τα 1200 δοκίμια, διηγήματα, μυθιστορήματα και επιστημονικές μελέτες. Εξ ίσου σημαντικό είναι και το ανέκδοτο έργο του. Κάποια από τα βιβλία του θα εκδοθούν το 2000. Μέσα από το έργο του ο Κανδηλάπτης προσπάθησε να ισχυροποιήσει τη συλλογική ταυτότητα του ελληνισμού.

Η κήρυξη του πολέμου από την Ιταλία το 1940 θα τον βρει δάσκαλο, γραμματέα και ληξίαρχο στην Αισύμη καθώς και διευθυντή του γραφείου εξυπηρετήσεως των οικογενειών των στρατευθέντων. Ο ίδιος θα τοιχοκολλήσει το έγγραφο της επιστράτευσης στις 28 Οκτωβρίου 1940 και ώρα 10:40 και με κήρυκα θα καλέσει τις κλάσεις των επιστρατευθέντων.

Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής κατεβαίνει στην Αλεξανδρούπολη και από το 1941 έως το 1944 διορίζεται διευθυντής του Α' Δημοτικού Σχολείου Σουφλίου και γραμματέας του Μητροπολιτικού γραφείου. Το 1944 και 1945 υπηρετεί στο Α΄ και Β΄ Δημοτικό Σχολείο Αλεξανδρουπόλεως. Το 1951 συνταξιοδοτείται έπειτα από 44 χρόνια στην εκπαίδευση (από αυτά δεκαεπτά στον Πόντο και τα υπόλοιπα στην Ελλάδα).

Στις 10 Αυγούστου 1958 στη Νάουσα, σε ειδική τελετή θα τον τιμήσουν για τα πενήντα χρόνια συνεχούς προσφοράς, ως εκπαιδευτικός - συγγραφέας και δημοσιογράφος. Εκεί θα διαβαστεί και το πιττάκιον της Ιεράς Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως, σύμφωνα με το οποίο του απενεμήθη το οφφίκιον (αξίωμα) του Αρχοντα Πρωτονοτάριου της Μητροπόλεως Αλεξανδρουπόλεως.

Στις 29 Ιουνίου 1966 του απονέμεται το παράσημο του "Χρυσού Σταυρού του Τάγματος του Φοίνικος" για το πνευματικό του έργο. Η παρασημοφόρηση γίνεται πανηγυρικά στα ανάκτορα των Αθηνών.

Εν αρχή ην ο ΠΟΝΤΟΣ

Το έργο του ξεκινά από τον Πόντο.

- Στο πρώτο του βιβλίο με τίτλο "Ξυνωρίς" ασχολείται με τις βιογραφίες δυο σημαντικών προσωπικοτήτων του Πόντου, του μεγάλου δάσκαλου Γεωργίου Παπαδόπουλου - Κυριακίδη και του Μητροπολίτη Χαλδίας Γερβάσιου Σουμελίδη (εκδίδεται στην Τραπεζούντα το 1911).

- Ως δάσκαλος ασχολείται με την αντιγραφή πατριαρχικών συγιλλίων (= πατριαρχικά έγγραφα) και συντάσσει καταλόγους με χειρόγραφα βιβλιοθηκών.

- Επισκέπτεται με τους μαθητές του και κάνει ανασκαφές και καταγράφει τα ερειπωμένα παρεκκλήσια, ερείπια μεγαλοπρεπών ναών και φρούρια.

- Μελετά χειρόγραφα βιβλιοθηκών και συγκεντρώνει πληροφορίες για τους λαούς της Ανατολής και κυρίως των Κούρδων. Αυτό θα τον οδηγήσει στη συγγραφή του βιβλίου με τίτλο "Περί Καρδούχων και άλλων Εθνών".

- Συλλέγει παραμύθια, παροιμίες, τραγούδια. Εξ άλλου η καταγραφή της λαογραφίας του Πόντου ήταν για τον Κανδηλάπτη μια από τις προτεραιότητές του.

- Γράφει την επιστημονική μελέτη με τίτλο "Οι Αρχιμεταλλουργοί του Πόντου και το εθνικόν έργον αυτών" (εκδίδεται στην Αλεξανδρούπολη στο τυπογραφείο Σακελλαρίδη το 1929).

- Συνεργάζεται με τις εφημερίδες "Φάρος της Ανατολής" (Τραπεζούντα), "Κόσμος" της Οδησσού, "Αργοναύτης" του Βατούμ, χρησιμοποιώντας το φιλολογικό ψευδώνυμο "Κάνις", από το όνομα του ποταμού Κάνι στην Αργυρούπολη.

- Παράλληλα προσφέρει τις υπηρεσίες του ως βιβλιοθηκάριος και δίνει διαλέξεις στο φιλεκπαιδευτικό σύλλογο "Κυριακίδης".

- Θα γράψει βιβλίο με τη ζωή της καταγόμενης από τη Λιβερά του Πόντου βασίλισσας Μαρίας, με τίτλο "Γκιούλ Μπαχάρ".

Μέσα σε πολύ δύσκολες πολιτικοστρατιωτικές καταστάσεις βρίσκει το χρόνο να επιτελέσει και το κοινωνικό του καθήκον. Με δική του πρωτοβουλία δημιουργείται η αδελφότητα "Αγάπη". Με διάφορες εκδηλώσεις που διοργανώνουν, όπως εσπερίδες, θεατρικές παραστάσεις κ.α. προσπαθούν να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα προς ανακούφιση των άπορων τουρκικών οικογενειών, οι οποίες αντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλημα επιβίωσης, μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας και Αργυρούπολης από τους Ρώσους το 1916.

Θα εξοριστεί, θα φυλακιστεί, θα δικαστεί... Η ζωή του μια μεγάλη περιπέτεια. Κι όταν τον Ιανουάριο του 1924 δίδεται η εντολή να εγκαταλείψουν την Αργυρούπολη με προορισμό την Τραπεζούντα και από εκεί την Ελλάδα (συνθήκη της Λωζάνης) εκείνος θα τρέξει να σώσει τα ιερά - πολύτιμα κειμήλια της πατρίδας και τα βιβλία του Φροντιστηρίου της Αργυρούπολης.

Στην Τραπεζούντα έως ότου βρεθεί πλοίο που θα τους πάρει για την Ελλάδα, συμμετέχει στην επιτροπή ανταλλαγής προσφύγων ως γραμματέας... Εκεί καταγράφουν τους πρόσφυγες, προσπαθούν να σώσουν νέα κορίτσια και παιδιά από τα χέρια των Τούρκων και να βγάλουν ομογενείς από τις φυλακές. Έτσι γλύτωσαν από τη φυλακή και το λιντσάρισμα και μια ομάδα Σανταίων ανταρτών, γι΄ αυτό και έχαιρε της εκτίμησης και της αγάπης των Σανταίων του Έβρου. Με τον Ελβετό εκπρόσωπο της Κοινωνίας των Εθνών Σάσμαν μεταβαίνει στις γύρω παραθαλάσσιες πόλεις (όταν άλλοι αρνήθηκαν από φόβο να συμμετέχουν στην αποστολή) περισυλλέγοντας τους εκεί ομογενείς που για μέρες βρίσκονταν στα λιμάνια περιμένοντας κάποιο πλοίο σωτηρίας...

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Στην Ελλάδα θα συνεχίσει να γράφει και πάλι ασταμάτητα... Με τα ψευδώνυμα "Κάνις" ή "Λέων Καβασίτης" γράφει σε πολλές Θρακικές εφημερίδες της εποχής όπως: Θρακικά Νέα, Φωνή της Θράκης, Δυτική Θράκη, Ελευθέρα Θράκη, Τύπος της Θράκης, Επαρχιακός Τύπος, Θρακική Γνώμη, Πρωία της Κομοτηνής, Ελεύθερος Άνθρωπος, Ο Κόσμος, Ελεύθερος Λαός, Νίκη, Προσφυγικός Κόσμος, Ημερήσιος Τύπος, αλλά και στη Φωνή της Νάουσας...

Γράφει σε ποντιακά περιοδικά και δίνει διαλέξεις. Στα Πάταρα και την Αισύμη όπου ήταν δάσκαλος (έως και την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου), θα ολοκληρώσει τα βιβλία του για τον Τοπάλ Οσμάν, τον σφαγέα των Ελλήνων καθώς και για τους αρχιμεταλλουργούς του Πόντου, τα οποία εκδίδονται από το τυπογραφείο του Γ. Σακελλαρίδη.

Προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες στο διευθυντή του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών (και θείο του Δ. Οικονομίδη) για τη σύνταξη του ιστορικού λεξικού της Ελληνικής γλώσσας. Πολλές από τις ιστορικές πληροφορίες του για τη Χαλδία και τον Πόντο δημοσιεύθηκαν στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια και στο μεγάλο ημερολόγιο "Ελλάς".

Το 1945 θα του απονεμηθεί ΤΟ ΧΡΥΣΟΥΝ ΑΡΙΣΤΕΙΟΝ για το θάνατο του γιου του Θεόδωρου, του ανθυπολοχαγού που έπεσε ηρωικά στα βουνά της Βορείου Ηπείρου (www.alexpolisonline.com/2020/02/theodoros-kandilaptis.html).

Το 1949 θα δωρίσει τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλα και πατριαρχικά σιγίλια που διέσωσε από τον Πόντο στην Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης.

Το Νοέμβριο του 1951, αξιοποιώντας τη γνωριμία και συνεργασία του από τον Πόντο ακόμη με τον Λεωνίδα Ιασωνίδη, τότε Γενικό Διοικητή Μακεδονίας - Θράκης, θα του στείλει επιστολή παρακαλώντας να κάνει τα αδύνατα δυνατά ώστε το χωριό της Νέας Χηλής να αποκτήσει σχολείο. Και πράγματι η Νέα Χηλή ευτύχησε το 1952 να αποκτήσει το ιστορικό πέτρινο σχολείο της. Η επιστολή εκείνη ήταν μια από τις 792 που είχε αποστείλει σε σημαντικά πρόσωπα της εποχής του.

Η αγάπη του για τον Ποντιακό χώρο στον Έβρο εκδηλώνεται και με τη συμμετοχή του στα διοικητικά της Ένωσης Ποντίων Νομού Έβρου (σήμερα Μορφωτικός Σύλλογος Ποντίων Ν. Έβρου "ΑΛΕΞΙΟΣ ΚΟΜΝΗΝΟΣ") αλλά και σε όλα τα ποντιακά πανηγύρια, όπου η κεμεντζέ αντιλαλεί σκοπούς της πατρίδας.

φωτογραφία από Γραφική Παλιά Αλεξανδρούπολη

Στην παραπάνω φωτογραφία το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης Ποντίων Νομού Έβρου, αρχές δεκαετίας 1960. Διακρίνονται οι: Γεώργιος Κανδηλάπτης, Μιχάλης Παρασκευόπουλος, Πέτρος Σαββίδης, Κωνσταντίνος Χριστοφορίδης.

Ένωσις Ποντίων Νομού Έβρου - Το πρώτο λάβαρο

Πολύτεκνος, αφού με τη σύζυγό του έφεραν στη ζωή επτά παιδιά, βρίσκει το χρόνο και συνεχίζει το έργο του. Αειθαλής, ερευνά, μελετά, καταγράφει, δημοσιεύει σε εφημερίδες και περιοδικά ασταμάτητα... Ήταν ένας τρόπος να αντέξει το θάνατο του Θεόδωρου, ο οποίος τον είχε συγκλονίσει.

Για το έργο του τιμήθηκε και από την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Θεσσαλονίκης. Έτσι το 20ο Δημοτικό Σχολείο Ευόσμου καθώς και το παράρτημα της σχολικής βιβλιοθήκης του ίδιου Δήμου που στεγάζεται εκεί ονομάστηκαν "Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης".

Ο Γεώργιος Κανδηλάπτης απεβίωσε στις 19 Μαΐου 1971 στην Αλεξανδρούπολη.

Στο μνημόσυνο αυτό κατέγραψα ένα μόνο μέρος από το πλούσιο έργο του. Ο Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης - Κάνις θα μείνει αθάνατος γιατί αθάνατο θα μείνει το έργο που έχει προσφέρει.

Τον ευχαριστώ γιατί υπήρξε δάσκαλος του πατέρα μου στα Πάταρα.

Τον ευχαριστώ γιατί υπήρξε δάσκαλος της μητέρας μου στην Καλλιθέα, μετά τον πόλεμο.

Θα είναι ο δάσκαλος της καρδιάς μου.

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)

Ακολουθεί φωτογραφικό υλικό από Γραφική Παλιά Αλεξανδρούπολη (www.oldalexandroupoli.gr) και από το βιβλίο της Μαρίας Βεργέτη με την αυτοβιογραφία του Γ. Κανδηλάπτη